Z dniem 1 września 2018 r. wchodzą w życie przepisy nowelizujące system oświaty, m.in. zmieniające zasady zatrudniania nauczycieli i pracowników pedagogicznych w przedszkolach i szkołach. Na czym polegają te zmiany i co one oznaczają dla uczniów z zaburzeniami dla spektrum autyzmu?

Od 1 września 2018 r., zgodnie z art. 10a Karty Nauczyciela, nauczyciel – w tym także wychowawca i inny pracownik pedagogiczny (jak. np. pedagog, logopeda), będzie mógł być tylko zatrudniony na podstawie umowy o pracę. Dotyczy to przedszkoli, szkół, placówek publicznych i niepublicznych.  

Niemożliwe będzie zatrudnianie na umowę-zlecenie lub inną umowę cywilnoprawną. Wiąże się to ze zwiększeniem uprawnień nauczycieli, którzy będą mogli korzystać z wielu przywilejów (m.in. możliwości awansu zawodowego, otrzymywania dodatków, np. motywacyjnego, większej stabilności zatrudnienia), ale jednocześnie ma to swoje negatywne skutki. Przyjęcie do pracy nauczycieli na cząstkowe etaty pociągnie za sobą wzrost kosztów zatrudnienia, a wynagrodzenie może zmaleć w stosunku do zarobków oferowanych przy umowie-zleceniu. Wiele osób nie będzie zainteresowane taką formą zatrudnienia, ponieważ ich wynagrodzenie może zmaleć. Pojawia się także problem związany z zatrudnianiem terapeutów i specjalistów.

Umowa o pracę jest jedyną możliwością zatrudnienia, gdy mówimy o stosunku pracy. Stosunek pracy występuje tylko gdy są spełnione ściśle określone warunki, wskazane w art. 22 §1 Kodeksu pracy:

• Pracownik świadczy pracę określonego rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy;
• Jest to praca w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę;
• Pracodawca zobowiązuje się do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem.

Typowa praca nauczyciela spełnia wszystkie te warunki. Nauczyciel, logopeda, czy pedagog zatrudniony w szkole wykonuje czynności na oznaczonym stanowisku, będąc podporządkowanym pracodawcy – dyrektorowi przedszkola, szkoły lub innej placówki. W stosunku pracy, pracodawca jest uprawniony do wydawania wiążących poleceń pracownikowi, więc nauczyciel i inny pracownik pedagogiczny jest podporządkowany dyrektorowi. Chodzi o zarówno podporzadkowanie osobiste jak i organizacyjne – pracodawca jest organizatorem pracy i decyduje gdzie i w jakich godzinach będzie realizowany proces pracy. To dyrektor ponosi odpowiedzialność za rezultaty pracy i ryzyko jej wykonywania (gospodarcze, socjalne, osobowe, techniczne). Kwestia podporządkowania jest w tym przypadku bardzo istotna.

Jednym z obowiązków dyrektora, wymienionym w art. 68 Prawa oświatowego, jest realizacja zaleceń z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Orzeczenia te posiadają m.in. uczniowie z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Szkoły nie zawsze mają odpowiednio dużo miejsca by wygospodarować pomieszczenia na sale terapeutyczne, nie mają na to środków. Niektóre formy terapii są bardzo trudne do przeprowadzenia w szkole, np. hipoterapia, hydroterapia. Powszechną praktyką stało się opłacanie terapii odbywającej się poza szkołą, ze środków pochodzących z dotacji na wydatki związane z realizacją zadań wynikających z orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego i opracowanych na ich podstawie indywidualnych programów edukacyjno-terapeutycznych. Najczęściej osoba prowadząca działalność gospodarczą lub placówka zatrudniająca specjalistów wystawiała szkole fakturę. Nowe przepisy budzą wątpliwości, czy nadal będzie to możliwe.

Na wstępie trzeba zaznaczyć, że dyrektorom zależało na realizacji zaleceń z orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego, dlatego decydowali się na tańsze rozwiązanie w postaci opłacania terapii prowadzonej w innych placówkach lub opłacanie terapeutów prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą. Jednak przepisy prawa nie nakładały na dyrektorów obowiązku pokrycia kosztów terapii, jeżeli to rodzice zdecydowali, że ich dziecko będzie miało terapię poza szkołą. W wielu przypadkach, gdy dochodziło do pokrycia kosztów takich terapii ze środków pochodzących z dotacji, decydowała o tym dobra wola dyrektorów.

Należy zauważyć, że zmienione przepisy dotyczą tylko nauczycieli, wychowawców i pracowników pedagogicznych. Osoby które nie mają kwalifikacji pedagogicznych nie są objęte wymogiem zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Według części interpretacji prawnych, wymóg zatrudnienia pracownika pedagogicznego, np. logopedy, terapeuty, na umowę o pracę, jest tylko możliwy, gdy praca świadczona przez tego pracownika ma charakter stosunku pracy: stąd kluczowa jest kwestia podporządkowania dyrektorowi. Przy takim rozumieniu przepisów, gdy szkoła zawiera umowę o świadczenie usług z inną placówką, nadal jest możliwe opłacanie terapii z dotacji.  

Kolejne wątpliwości dotyczą osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą. Według części prawników jeżeli taka osoba ma wykształcenie pedagogiczne, musi zostać zatrudniona w szkole na umowę o pracę. Inni prawnicy wskazują, że jeżeli taka osoba nie jest podporządkowana pracodawcy, to nie trzeba z nią zawierać umowy o pracę. Nie można utożsamiać podporządkowania z nadzorem lub obserwacją wykonywanych czynności.

Jednak wielu prawników uważa, że ze względu na to jak jest sformułowany art. 10a, bez względu na okoliczność, czy nauczyciele pracują u innego pracodawcy, czy prowadzą własną działalność gospodarczą, jeżeli posiadają kwalifikacje pedagogiczne, będą musieli zostać zatrudnieni na podstawie umowy o pracę.

Wszystko to sprowadza się problemów praktycznych: jak przedszkola, szkoły i placówki zapewnią dzieciom posiadającym orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, w tym dzieciom z autyzmem odpowiednie dostosowania? Jak będzie się odbywać terapia Stosowanej Analizy Zachowania, gdy szkoły nie stać na odpowiednie przystosowanie sali i zakup wyposażenia? Wiele osób wyraża także obawy w związku z zatrudnieniem superwizorów. Jednak superwizorzy nie prowadzą samodzielnie zajęć z uczniami, a nadzorują i wspierają prace nauczycieli. Ponownie można tu wskazać na brak podporządkowania superwizora dyrektorowi.

Reasumując powyższe rozważania, zatrudnienie specjalistów od 1 września 2018 r. na podstawie innej umowy niż umowa o pracę będzie możliwe jeżeli osoby te:

• Nie posiadają kwalifikacji pedagogicznych – nie są nauczycielami w rozumieniu przepisów Karty Nauczyciela i innych przepisów oświatowych;
• Nie wykonują pracy w warunkach typowych dla stosunku pracy, zdefiniowanego w przepisach Kodeksu pracy.

Są to założenia teoretyczne. Sądy są jedynymi instytucjami, które w wiążący sposób interpretują prawo. Dyrektorzy mogą, w ramach ostrożności, zatrudniać tylko na umowę o pracę, również osoby, których nie obejmuje treść art. 10a Karty Nauczyciela. Dopóki nie zostanie zakwestionowanie wydatkowanie środków z dotacji na opłacanie terapii poza szkołą, nie wiadomo czy będzie to zgodne z przepisami czy nie.

Wprowadzone przepisy miały na celu zapewnić nauczycielom możliwość korzystania z uprawnień pracowniczych określonych w Karcie Nauczyciela i Kodeksie Pracy. Niestety, jest to kolejna zmiana, która wywoła negatywne skutki dla dzieci niepełnosprawnych, szczególnie w placówkach niepublicznych. Przedszkola i szkoły będą musiały przeznaczyć dodatkowe środki na realizację zaleceń z orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego. W przedszkolach i szkołach niepublicznych będzie się to wiązało ze wzrostem opłat lub pobieraniem czesnego, które w wielu przypadkach było pokrywane z dotacji. W nowym stanie prawnym nie będzie to już możliwe. Niełatwo będzie też znaleźć specjalistę, który będzie chciał zostać zatrudniony na umowę o pracę. W efekcie placówki niepubliczne mogą rzadziej przyjmować dzieci posiadające orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego.

Ze względu na wątpliwości interpretacyjne, Fundacja JiM apeluje do Ministerstwa Edukacji Narodowej o doprecyzowanie przepisów. Konieczne jest zapewnienie możliwości zatrudnienia specjalistów, w oparciu o umowy cywilnoprawne, a nie umowę o pracę. W przeciwnym wypadku zagrożona jest realizacja zaleceń wynikających z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Liczymy, że przepisy te zostaną jak najszybciej zmienione.  

Małgorzata Grobelna
Przedstawiciel ds. Rzecznictwa Fundacji JiM

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 966)

Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 967)

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 917, 1000, 1076)